Pogled u budućnost: Odnos socio-ekonomskog statusa i očekivanja od obrazovanja

U toku realizacije PISA istraživanja, odabrani učenici iz Bosne i Hercegovine su bili pozvani da odgovore na nekoliko upitnika koji služe prikupljanju podataka o socio-ekonomskom statusu njihovih porodica, njihovim očekivanjima od obrazovanja, odnosu prema školi, vremenu koje ulažu u učenje i osobnim projekcijama za budućnost. Grafikon 1 razvrstava poželjna zanimanja svih učenika po kvartilima socio-ekonomskog statusa, pri čemu veličina slova izražava učestalost datog zanimanja u odgovorima na upitnik.

Na osnovu ovog prikaza se može zaključiti da će se pripadnost određenom socio-ekonomskom kvartilu odraziti, ne samo na postignute rezultate na PISA testiranju ili na uspjehe tokom školovanja uopšte, nego i na to kako će učenici vidjeti sebe u vlastitoj budućnosti.

Premda je zanimanje “ljekarˮ poželjno među učenicima sva četiri kvartila, primjetno je da učenici prvog kvartila (učenici nepovoljnog socio-ekonomskog statusa) značajnije inkliniraju zanatskim zanimanjima kao što su “električarˮ, “varilacˮ, “frizerˮ, “automehaničarˮ, “kuharˮ i slično, što ih po logici stvari predodređuje za trogodišnje ili četverogodišnje strukovno školovanje. Zanimanje “policajacˮ je također prisutno među učenicima prvog kvartila, kao i među učenicima drugog i trećeg kvartila sa nešto značajnijom učestalošću. Zanimljivo za uočiti jeste i to da se visokoplaćena zanimanja poput “programerˮ sa većom učestalošću pojavljuju tek u trećem i četvrtom kvartilu (učenici povoljnog socio-ekonomskog položaja), što se može ustanoviti i za profesije poput “doktor-specijalistaˮ koje zahtijevaju znatno dužu formalnu naobrazbu. Očigledno je da učenici trećeg i četvrtog kvartila u mnogo većoj mjeri računaju na duži proces obrazovanja kroz fakultetske studije, pa se tako i zanimanja poput “arhitektˮ ili “advokatˮ pojavljuju sa većom učestalošću.

Iz navedenog bi se moglo zaključiti da djeca sa nepovoljnom seocio-ekonomskom pozadinom teže zanimanjima koja će im omogućiti da brzo postanu dio radne snage, što bi bilo logično, jer druga edulacija ne samo da “troši vrijeme“ i produžava njihovu ekonomsku neaktivnost, već iziskuje i dodatni novac za obrazovanje, kojim porodica vjerovatno ne raspolaže. Ipak, takav zaključak ne bi bio u potpunosti tačan. Evo i zbog čega.

U usporedbi sa prvim prikazom, zanimljivo je primijetiti učestalost pojedinih zanimanja kada je riječ o akademski otpornim i akademski neotpornim učenicima[1]. Prema metodologiji PISA istraživanja akademski otporni su učenici iz donjeg kvartila ESCS indeksa (učenici nepovoljnog socio-ekonomskog položaja, socijalno ugroženi, siromašni učenici) koji su ostvarili postignuća u gornjem kvartilu učenika po uspjehu, odnosno uspjeli su prevazići “kontekstualne faktoreˮ u smislu nepovoljnih okolnosti koje ih određuju, te se postignutim rezultatima pozicionirati u gornju četvrtinu učenika sa najvišim postignućima. Drugim riječima, akademski otporni učenici pripadaju istom kvartilu najnepovoljnijih socio-ekonomskih uvjeta, ali je ono što ih razlikuje isključivo sposobnost da prevaziđu prepreke i postignu rezultate u gornjem kvartilu uspjeha.

Na grafikonu 2 vidimo da akademski neotporni učenici mahom preferiraju strukovna zanimanja, dok je spektar poželjnih profesija u slučaju akademski otpornih učenika skoro pa identičan kao kod njihovih vršnjaka koji pripadaju najvišem kvartilu ESC statusa. Akademski otporni učenici se od neotpornih razlikuju i po očekivanjima koji nivo obrazovanja će steći (Grafikon 3), pa tako otporni teže fakultetskoj diplomi, dok je diploma gimnazije neotpornim učencima poželjnija čak i od strukovne ili od diplome visokokvalificiranog radnika, što je u izvjesnom nesuglasju sa očekivanjima da će se baviti zanatskim poslovima. 

              Iz toga možemo izvesti nekoliko zaključaka: uspjeh u školovanju itekako može utjecati na perspektive učesnike nepovoljnog socio-ekonomskog položaja u smislu načina na koji će oni sebe vidjeti u budućem profesionalnom razvoju. Kvalitet obrazovanja koji dobiju, u sinergiji sa njihovom vlastitom motiviranošću za učenje, doprinijeti će prevazilaženju nepovoljnih socio-ekonomskih okolnosti. Prema tome, bilo bi pogrešno zaključiti da učenici sa nepovoljnom socio-ekonomskom pozadinom “po prirodi stvariˮ teže zanatskim zanimanjima. Radije, tačniji zaključak bi glasio da ih slaba kvaliteta obrazovanja u nepoticajnom školskom ambijentu predodređuje za kraći period proveden u školovanju i slabije plaćena zanimanja.

Fakultetska diploma na razini bakalaureat, master ili PhD najviši je očekivani nivo studija za petnaestogodišnjake u Bosni i Hercegovini, nakon čega slijedi gimnazijska diploma, potom diploma visokokvalificiranog radnika, pa tek onda diploma srednje strukovne škole, osnovne škole i više škole. Njihovi vršnjaci obrazovnu perspektivu posmatraju dosta drugačije u Hrvatskoj (Grafikon 4), gdje su diploma srednje strukovne škole, diploma više škole i diploma visokokvalificiranog radnika poželjnije od gimnazijskih i skoro pa jednako poželjne kao i stjecanje fakultetskog obrazovanja, što se može objasniti ponudom obrazovnih opcija na tržištu, rentabilnošću određenih zanimanja ili poticajima od strane određenih politika. Učenici u Sloveniji cijene diplomu visokokvalificiranog radnika skoro kao i fakultetsku, pri čemu je gimnazijska diploma, kao treći najčešći izbor, poželjnija nego u Bosni i Hercegovini i u Hrvatskoj.