Pravednije sakupljanje neporeznih naknada

Iako lokalni nivou vlasti u BiH nemaju direktnu nadležnost po pitanju poreske politike, koja se odnosi na definisanje stopa oporezivanja, postoje drugi načini kojim lokalni nivou vlasti utiču na prikupljanje dodatnih finansijskih sredstava i to putem neporeznih naknada ili parafiskalnih nameta.

Prema definiciji, parafiskalna davanja predstavljaju davanja koja se prikupljaju od fizičkih i pravnih osoba, a koja nemaju karakter poreza. Sličnost je s porezima u tome da se uvode na temelju zakona, te da se u slučaju neplaćanja mogu prisilno prikupiti. Razlika između poreza i parafiskalnih davanja je u tome što porezi nemaju unaprijed utvrđenu namjenu, nego se skupljaju u budžet, te im se onda određuje u šta će biti utrošeni, dok parafiskalna davanja imaju unaprijed utvrđenu svrhu.[1] 

Taksa za istaknutu firmu

Najpoznatija taksa svakako jeste taksa za istaknutu firmu, koja nema svoju jasnu namjenu i služi za oporezivanje pravnih lica, samo zato što su registrovana. Plaćenje ove takse ne znači da se može koristiti vanjski znak za oznaku preduzeća ili obrta, što je definisano posebnim taksama. Taksa za istaknutu firmu se može kretati u rasponu od 20,00 KM – 25.000,00 KM zavisno od vrste djelatnosti. Analiza koja je rađena za 2017. godinu pokazuje da su budžeti 26 većih gradova i općina u BiH po osnovu takse za istaknutu firmu prikupili 30.913.714,00 KM[2]. Za ovaj novac, privredni subjekti su mogli otvoriti 1.550 novih radnih mjesta, ukoliko jedno radno mjesto godišnje košta 20.000 KM.

No umjesto da se omogući otvaranje 1.550 radnih mjesta, privredni subjekti iz ovih 26 općina su 30,9 miliona KM morali uplatiti u opštinske budžete - ne namjenske fondove za određenu namjenu. Pošto svrha ubiranja ove takse nije jasna iz uplate u namjenski fond ili podračun, ona bi trebala biti naplaćivana za konkretnu uslugu koju obveznik dobija za uzvrat. Pa, šta firma dobija plaćanjem ove takse? Zakoni ne definišu konkretnu uslugu, a općine ne garantuju ništa za uzvrat.

Pri tom, ubiranje ovih taksi je definisano tako da različite djelatnosti plaćaju različite iznose, što je vrlo vjerovatno diskriminatorna odredba. Iznosi variraju i od zone u kojoj se privredni subjekt nalazi. I ovaj kreiterij je upitan, jer samim pogledom na definisane zone u opštinama je vidljivo da se u istoj zoni nalaze (cijele) ulice među kojima (a i unutar kojih) je različita frekfencija pješačkog i motornog saobraćaja ili dostupnost komunalne infrastrukture.

Pošto se ubiranje ove takse ni na koji način ne može racionalno opravdati – osim argumentom zakoni su takvi, zakone o komunalnim taksama bi trebalo izmijeniti i učiniti ih pravednim. Jer ako su zakoni  nepravedni i/ili štetni, dužni smo ih mijenjati! Na koji način?

Dva su principa koja definišu pravednu neporeznu naknadu, a svaka taksa koja nije opravdana jednim od ova dva kriterija treba biti ukinuta:

1. Ubire ze za konkretnu svrhu u poseban fond ili podračun,
2. Ubire se za konkretnu uslugu.

Za sve takse i naknade koje ispunjavaju jedan od ova dva uslova treba obratiti posebnu pažnju da li ispunjavaju druge fundamentalne principe oporezivanja[3] - osiguravaju li jednak tretman svih subjekata (neutralnost), koliki su njihovi iznosi i kada se prikupljaju (efektivnost i pravednost), te da li je cijena njihovog plaćanja i ubiranja opravdana (efikasnost). 

Takse za osnivanje privrednog subjekta

Jednostavan primjer naplate parafiskalnih nameta jeste proces registracije firme u BiH. Pored drugih troškova, za osnivanje firme je potrebno platiti dodatnih 265 KM po osnovu raznih taksi i naknada[4], dok je za osnivanje obrta u Kantonu Sarajevo potrebno uplatiti 161 KM taksi i naknada[5] svih nivoa vlasti, poput uvjerenja o nepostojanju duga po osnovu javnih prihoda, rješenja o upisu osnivanja privrednog društva, taksi za registraciju obrta, uvjerenja o nekažnjavanju, uvjerenje o nezaposlenosti, dostavljanje upisnih podataka radi objavljivanja u SG BiH i SN KS i raznih taksi za upis u PDV sistem. Obzirom da navedenu dokumentaciju izdaju organi javne uprave, čiji se budžeti finansiraju iz raznih prikupljenih poreza, ove takse bi se trebale ukinuti.

Kao prijedlog načina registracije firmi u BiH, prema svakoj lokalnoj zajednica, može se uvesti koncept „Tax Smart Cities – (TSC)“, što bi značilo da se u toj lokalnoj zajednici neće naplaćivati takse i naknade za osnivanje pravnih lica. Uvođenjem koncepta TSC-a, lokalne zajednice bi ukinule naplatu svih onih taksi i naknada iz njihove nadležnosti, koje služe za osnivanje preduzeća i obrta, dok bi se one takse, koje nisu u njihovoj nadležnosti, a sve dok se iste ne bi ukinule i na višim nivoima, refundirale iz budžeta lokalne zajednice, nakon završetka procesa registracije, tako da bi u konačnici, troškovi osnivanja bili 0 KM.

Pored taksi i naknada za osnivanje preduzeća, najpoznatiji primjeri parafiskalnih nameta su:

• Odobrenja za rad samostalnih privrednika
• Komunalna taksa za istaknutu firmu
• Odobrenje za građenje
• Odobrenje za upotrebu izgrađenih objekata
• Urbanistička suglasnost
• Poljoprivredna saglasnost

Broj i efekat parafiskalnih nameta

U Bosni i Hercegovini, utrošak prikupljenih parafiskalnih nameta često nema jasnu svrhu, čak je namjena nekih od njih je potpuno upitna (poput takse za istaknutu firmu). Tačan broj parafiskalnih nameta je tek nedavno utvrđen i to kroz projekte koje su entiteti radili zajedno za USAID-om. Federalno ministarstvo finansija je u saradnji s USAID-ovim projektom Reforme fiskalnog sektora (FAR) izradilo interaktivni Registar taksi i naknada u Federaciji BiH, koji predstavlja pregled taksi i naknada koje se plaćaju za registraciju firme i tokom njenog poslovanja, te pruža mogućnost pregleda taksi i naknada koje su obavezne za sve privredne subjekte, kao i onih koje se plaćaju za korištenje određenih dobara. Prema ovom registru, za nivo općina, kantona, FBiH i BiH, nalazi se ukupno 3.091 parafiskalni namet.[6] Kada je u pitanju nivo RS-a, prema dostupnim podacima, u njivom registru, nalazi se ukupno 365 parafiskalnih nameta.[7] Zbirno, prema ovim entitetskim podacima, u BiH postoji 3.456 parafiskalnih nameta.

Da su parafiskalni nameti veliko opterećenje za ekonomiju i društvo u cjelini, pokazuju dostupni podaci o prikupljenim iznosima. U obrazloženju Budžeta Kantona Sarajevo za 2020. godinu, u dijelu koji se odnosi na javne finansije, prikazani su podaci entietskih poreznih uprava o prikupljenim taksama, kaznama i naknadama, kao ostale prihode. Prema ovim podacima, u prvih deset mjeseci 2018. godine, prikupljeno je 940,9 miliona KM, što predstavlja 15,04% od ukupno prikupljenih direktnih poreza i doprinosa u BiH.[8]