Pravednost u obrazovanju

Izuzetno značajan indikator pravednosti obrazovnog sistema je mjera u kojoj taj sistem omogućuje učenicima da prevaziđu spoljna ograničenja uzrokovana socio-ekonomskim statusom porodice i ostvare obrazovna postignuća u skladu sa svojim sposbnostima i zalaganjem. Ovaj indikator se naziva indikatorom akademske otpornosti učenika. Prema metodologiji PISA istraživanja, akademski otporni su učenici iz donjeg kvartila ESCS indeksa (učenici nepovoljnog socio-ekonomskog položaja, socijalno ugroženi, siromašni učenici) koji su ostvarili postignuća u gornjem kvartilu učenika po uspjehu. 

PISA istraživanje analizira tri tipa akademske otpornosti učenika:

1. Nacionalna akademska otpornost (otpornost unutar zemlje): učenici u donjem kvartilu socio-ekonomskog statusa u vlastitoj zemlji koji u sve tri oblasti postižu rezultate u gornjem kvartilu postignuća učenika iz iste zemlje.

2. Međunarodna akademska otpornost: učenici u donjem kvartilu socio-ekonomskog statusa u vlastitoj zemlji, koji postižu rezultate u gornjem kvartilu postignuća za sve tri oblasti, među svim učenicima koji su učestvovali u PISA istraživanju nakon uključivanja ESC (Economic-Social-Cultural) statusa.

3. Osnovne vještine: učenici u donjem kvartilu socio-ekonomskog statusa u vlastitoj zemlji koji postižu rezultate na ili iznad nivoa 3 u sve tri oblasti.

Nacionalna akademska otpornost

Prvi cilj obrazovnog sistema svake zemlje treba biti ostvarivanje što veće nacionalne otpornosti učenika, odnosno kreiranje mogućnosti da učenici sa nepovoljnim socio-ekonomskim statusom ostvare jednako dobre rezultate kao i učenici povoljnog socio-ekonomskog statusa.  Nacionalna akademska otpornost siromašnih učenika u BiH iznosi 13%, odnosno 13% siromašnih učenika ostvaruje postignuća iz sve tri oblasti u gornjem kvartilu postignuća učenika iz BiH.

Grafikon 1: Nacionalna akademska otpornost učenika u BiH

U odnosu na zemlje regiona BiH ima približno isti procenat nacionalno otpornih učenika kao i Sjeverna Makedonija, veći procenat od Srbije (12%) i Slovenije (10,9%), manji od Crne Gore (13,9%) i Hrvatske (14,8%). Mjerena ovim indikatorom pravednost obrazovnog sistema BiH nije značajno manja nego što jeprosječna nacionalna otpornost u zemljama OECD (15%).

Međunarodna akademska otpornost

Indeks međunarodne akademske otpornosti učenika nepovoljnog socio-ekonomskog položaja u BiH ukazuje na značajno manju akademsku otpornost učenika iz BiH nego što je to slučaj sa prosjekom OECD zemalja.

Naši rezultati prezentirani na grafikonu 2 pokazuju da za zemlje OECD prosječan procenat međunarodno akademski otpornih učenika iznosi 33,7%, a za BiH 8,6%, što znači da je po ovom pokazatelju pravednost sistema obrazovanja u BiH daleko niža od pravednosti sistema u OECD zemljama.

Grafikon 2: Međunarodna akademska otpornost – BiH u usporedbi sa OECD zemljama

Otpornost kroz postizanje osnovnih vještina

Rezultati našeg istraživanja pokazuju da obrazovni sistemi u BiH omogućavaju vrlo malom procentu učenika nepovoljnog socio-ekonomskog položaja da steknu osnovne vještine (odnosno ostvare postignuća na nivou 3 i više) iz svih oblasti obuhvaćenih PISA istraživanjem. Razina 3  je referentna razina jer se smatra da učenik vlada osnovnim vještinama odnosno da posjeduje funkcionalna znanja samo ako ovu razinu dosegne u sve tri oblasti. Prema podacima prezentiranim u Izvješću za Bosnu i Hercegovinu samo 2% učenika nepovoljnog socio-ekonomskog položaja ostvaruje postignuća na ovoj razini, nasuprot 23% u OECD zemljama i 22% u EU zemljama. Ovo ukazuje da je obrazovni sistem u BiH znatno nepravedniji nego što su to obrazovni sistemi u OECD ili EU zemljama.

I kada posmatramo cijelu populaciju testiranih učenika u BiH, uočavamo da je samo 9% testiranih učenika iz svih oblasti postiglo razinu 3 ili više, odnosno da je samo 9% testiranih učenika steklo osnovne vještine što potvrđuje nizak kvalitete obrazovanja u BiH.  

Nizak nivo pravednosti obrazovnog sistema u BiH još jasnije pokazuje analiza procenta učenika koji su stekli osnovne vještine po pojedinim kvartilima socio-ekonomskog statusa prezentiranim na grafikonu 3. Samo 2% učenika u najsiromašnijem socio-ekonomskom kvartilu je steklo osnovne vještine, nasuprot 17% takvih učenika u najpovoljnijem kvartilu. Po 8% učenika u drugom i trećem kvartilu stekli su osnovne vještine. Ovi procenti ne samo da ukazuju na visok stepen nepravednosti obrazovnog sistema, nego i na to da je socio-ekonomski položaj porodica presudan faktor postignuća učenika. 

Grafikon 3: Učenici sa osnovnim vještinama po ESCS kvartilima za BiH